Voltooid Leven: Betekenis, Wetgeving en Ethische Overwegingen in Nederland

In Nederland staat het begrip voltooid leven centraal in een complex maatschappelijk en ethisch debat. Het gaat over mensen, vaak op hogere leeftijd, die hun leven als afgerond beschouwen zonder dat zij ernstig ziek zijn. Deze gids biedt een uitgebreide verkenning van wat voltooid leven inhoudt, de huidige wetgeving, ethische perspectieven en de toekomstige ontwikkelingen in Nederland en Europa. Of u nu een zorgprofessional bent, een betrokken familielid of gewoon geïnteresseerd in dit belangrijke onderwerp, deze informatie helpt u de nuances van deze gevoelige kwestie beter te begrijpen.

Wat is Voltooid Leven?

Het concept voltooid leven gaat over existentiële vragen bij ouderen die hun leven als afgerond beschouwen

De term voltooid leven verwijst naar een situatie waarin mensen, meestal ouderen, het gevoel hebben dat hun leven ten einde is gekomen, ondanks dat ze niet ernstig ziek zijn. Ze ervaren geen of weinig kwaliteit van leven meer en zien geen zinvolle toekomst voor zichzelf. Dit wordt ook wel 'lijden aan het leven' of 'klaar met leven' genoemd.

Kenmerken van Voltooid Leven

Volgens onderzoek van de commissie-Van Wijngaarden uit 2024 heeft naar schatting 0,18% van alle 55-plussers in Nederland een wens tot levensbeëindiging zonder ernstig ziek te zijn. Dit komt neer op ongeveer 10.000 mensen. Ongeveer een derde van deze groep geeft aan hulp te willen bij zelfdoding, terwijl twee derde de voorkeur heeft om zelf het leven te beëindigen.

Wettelijk Kader in Nederland

Nederland was in 2001 het eerste land ter wereld met een euthanasiewet. Deze wet biedt een kader voor artsen om onder strikte voorwaarden euthanasie of hulp bij zelfdoding te verlenen aan patiënten die ondraaglijk en uitzichtloos lijden. De huidige discussie over voltooid leven gaat echter verder dan deze bestaande wetgeving.

De Huidige Euthanasiewet

De Nederlandse euthanasiewet stelt strikte zorgvuldigheidseisen voor artsen

De huidige euthanasiewet in Nederland bevat zes zorgvuldigheidseisen waaraan voldaan moet worden voordat een arts straffeloos euthanasie mag uitvoeren:

Het Arrest-Brongersma

Een belangrijk juridisch precedent in de discussie over voltooid leven is het arrest-Brongersma uit 2002. In deze zaak bepaalde de Hoge Raad dat euthanasie of hulp bij zelfdoding door een arts alleen gerechtvaardigd is als het lijden van de betrokkene een medisch geclassificeerde somatische of psychische ziekte als grondslag heeft. Dit betekent dat 'levensmoeheid' op zichzelf niet voldoende is om binnen de huidige euthanasiewet te vallen.

Wetsvoorstel Toetsing Levenseindebegeleiding van Ouderen

In november 2023 heeft D66 een aangepast wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer, getiteld "Wet toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek". Dit voorstel zou het voor ouderen vanaf 75 jaar mogelijk maken om hulp bij zelfdoding te krijgen als zij hun leven als voltooid beschouwen, ook zonder medische grondslag voor hun lijden.

Het wetsvoorstel bevat de volgende hoofdpunten:

Ethische Perspectieven

Het debat over voltooid leven brengt verschillende ethische perspectieven samen

De discussie over voltooid leven raakt aan fundamentele ethische principes zoals autonomie, zelfbeschikking, beschermwaardigheid van het leven en de rol van de overheid. Verschillende perspectieven staan hierin tegenover elkaar.

Standpunt van de KNMG

De Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG) heeft fundamentele kritiek op het wetsvoorstel over voltooid leven. De artsenfederatie vreest dat de wet negatieve gevolgen heeft voor kwetsbare ouderen en vindt de voorgestelde rol van artsen niet uitvoerbaar.

De KNMG wijst op het risico dat een leeftijdsgrens van 75 jaar het signaal afgeeft dat het leven van ouderen minder waard is dan dat van jongere mensen. Dit kan volgens hen de kijk op ouderdom negatief beïnvloeden en gevoelens van onveiligheid en overbodigheid bij ouderen versterken.

Medische Aspecten

Artsen spelen een cruciale rol in gesprekken over het levenseinde

De medische beroepsgroep worstelt met verzoeken om levensbeëindiging bij voltooid leven. Artsen zijn opgeleid om te genezen en lijden te verlichten, niet primair om levens te beëindigen. Toch worden zij geconfronteerd met patiënten die hun leven als voltooid beschouwen.

Stapeling van Ouderdomsklachten

In de huidige euthanasiepraktijk is er een opening voor mensen met een 'stapeling van ouderdomsklachten'. De Regionale Toetsingscommissies Euthanasie erkennen dat een opeenstapeling van ouderdomsklachten uiteindelijk kan leiden tot ondraaglijk en uitzichtloos lijden, ook zonder dat er sprake is van een ernstige medische aandoening.

Volgens de Code of Practice van de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie kan een combinatie van de volgende factoren leiden tot ondraaglijk en uitzichtloos lijden:

Rol van Artsen versus Levenseindebegeleiders

Het wetsvoorstel over voltooid leven introduceert een nieuwe beroepsgroep: de levenseindebegeleider. Deze professionals zouden speciaal worden opgeleid om ouderen met een doodswens te begeleiden. De KNMG en andere medische organisaties hebben bezwaren tegen deze nieuwe rol.

Het wetsvoorstel vraagt van de behandelend (huis)arts dat deze medische informatie verstrekt aan de levenseindebegeleider. Volgens de KNMG kan de eigen arts deze rol niet vervullen, omdat een medische verklaring alleen door een onafhankelijke arts mag worden afgegeven, niet door de eigen arts.

Maatschappelijke Context

Sociale factoren spelen een belangrijke rol in de discussie over voltooid leven

De discussie over voltooid leven vindt plaats tegen de achtergrond van maatschappelijke ontwikkelingen zoals vergrijzing, individualisering en veranderende opvattingen over autonomie en zorg. Deze context is essentieel om het debat te begrijpen.

Vergrijzing en Ouderenzorg

Nederland vergrijst in hoog tempo. In 2040 zal naar verwachting ongeveer 26% van de bevolking 65 jaar of ouder zijn. Deze demografische verschuiving zet druk op de ouderenzorg en roept vragen op over kwaliteit van leven in de laatste levensfase.

Critici van het wetsvoorstel over voltooid leven wijzen erop dat de discussie plaatsvindt in een tijd waarin de ouderenzorg onder druk staat. Zij vrezen dat ouderen zich overbodig kunnen gaan voelen en druk kunnen ervaren om gebruik te maken van een wettelijke mogelijkheid tot levensbeëindiging.

Zingeving en Eenzaamheid

Uit onderzoek blijkt dat eenzaamheid en verlies van zingeving belangrijke factoren zijn bij een doodswens onder ouderen. Het PERSPECTIEF-onderzoek (2020) toont aan dat de doodswens bij oudere mensen vaak voortkomt uit complexe problematiek zoals eenzaamheid, depressie, sociaal isolement en financiële problemen.

Eenzaamheid is een belangrijke factor bij gevoelens van voltooid leven

Voorstanders van alternatieve benaderingen pleiten voor meer investeringen in ouderenzorg, bestrijding van eenzaamheid en het bevorderen van zingeving. Zij stellen dat de samenleving eerst moet zorgen voor goede ondersteuning voordat levensbeëindiging als optie wordt gefaciliteerd.

Internationaal Perspectief

Verschillende Europese landen hanteren uiteenlopende benaderingen van euthanasie en voltooid leven

Nederland loopt internationaal voorop in de wetgeving rond euthanasie en hulp bij zelfdoding. De discussie over voltooid leven wordt daarom ook internationaal met belangstelling gevolgd. Een vergelijking met andere landen biedt waardevolle inzichten.

Europese Benaderingen

In Zwitserland is hulp bij zelfdoding toegestaan zolang deze niet uit egoïstische motieven wordt verleend. Organisaties zoals Dignitas bieden hulp bij zelfdoding aan, ook aan buitenlanders. Dit heeft geleid tot het fenomeen 'euthanasietoerisme'.

Internationale Kritiek

De Nederlandse euthanasiewet en de discussie over voltooid leven hebben internationaal zowel bewondering als kritiek geoogst. Critici, vaak uit landen met een sterke religieuze traditie, vergelijken het Nederlandse beleid soms met 'nazipraktijken' en beweren dat Nederland het 'vermoorden' van onschuldige mensen legaliseert.

Deze kritiek gaat echter voorbij aan de diepgaande, medisch-ethische discussie in Nederland voorafgaand aan de euthanasiewet en aan de strikte zorgvuldigheidseisen die worden gesteld. De Nederlandse benadering kenmerkt zich door transparantie, toetsing en het streven naar zorgvuldigheid.

Persoonlijke Verhalen

Persoonlijke verhalen geven inzicht in de complexiteit van voltooid leven

Achter de abstracte discussie over voltooid leven gaan persoonlijke verhalen schuil die de complexiteit van het onderwerp illustreren. Deze verhalen laten zien dat de wens tot levensbeëindiging vaak ambivalent en veranderlijk is.

De Zaak Heringa

Een bekende casus is die van Albert Heringa, die in 2008 zijn 99-jarige stiefmoeder Moek hielp bij zelfdoding. Moek was levensmoe en koos voor een zelf geregisseerde dood. Heringa filmde het hele proces, van de gesprekken met zijn stiefmoeder tot de allerlaatste fase.

Na een langdurige rechtsgang bevestigde de Hoge Raad in 2019 de veroordeling van Heringa tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden voor hulp bij zelfdoding. Deze zaak illustreert de juridische grenzen van de huidige wetgeving en de persoonlijke dilemma's die kunnen ontstaan.

Wisselende Doodswensen

Onderzoek toont aan dat doodswensen bij ouderen vaak fluctueren. Wat vandaag een vastberaden wens lijkt, kan morgen weer anders zijn. Deze ambivalentie maakt het beoordelen van verzoeken tot levensbeëindiging complex.

Psycholoog Els van Wijngaarden, die onderzoek deed naar voltooid leven, beschrijft hoe ouderen kunnen schommelen tussen de wens om te sterven en de wil om door te leven. Factoren zoals een bezoek van kleinkinderen, een zonnige dag of een betekenisvol gesprek kunnen de balans tijdelijk doen omslaan.

Betekenisvolle relaties kunnen de balans tussen levensmoeheid en levensvreugde beïnvloeden

Toekomstige Ontwikkelingen

In het Nederlandse parlement wordt het debat over voltooid leven voortgezet

De discussie over voltooid leven zal de komende jaren waarschijnlijk worden voortgezet. Het wetsvoorstel van D66 is momenteel in behandeling in de Tweede Kamer, maar de politieke en maatschappelijke discussie is nog volop gaande.

Alternatieven voor Wetgeving

Naast het huidige wetsvoorstel worden ook alternatieven verkend. De KNMG pleit voor meer aandacht voor advance care planning (vooruitdenken over het levenseinde) en voor betere voorlichting over de reikwijdte van de huidige euthanasiewet.

Andere alternatieven richten zich op:

De 'Pil van Drion'

Een terugkerend concept in de discussie is de 'pil van Drion', genoemd naar Huib Drion, oud-hoogleraar en oud-vicepresident van de Hoge Raad. In 1991 pleitte hij voor een pil die beschikbaar zou moeten komen voor oudere mensen om weloverwogen hun lot in eigen hand te kunnen nemen.

De Coöperatie Laatste Wil streeft sinds 2017 naar het realiseren van een laatstewilpil voor haar leden. Het idee van een zelfmoordpil blijft door de jaren heen op veel bijval rekenen, vooral vanwege het geruststellende idee zo'n middel achter de hand te hebben.

Bronnen en Meer Informatie

Er is veel literatuur beschikbaar over voltooid leven en euthanasie

Voor wie zich verder wil verdiepen in het onderwerp voltooid leven zijn er verschillende betrouwbare bronnen beschikbaar:

Officiële Documenten

Organisaties

Onderzoeksrapporten

Conclusion

Voltooid leven is een complex onderwerp dat raakt aan fundamentele vragen over autonomie, waardigheid en de beschermwaardigheid van het leven. De discussie in Nederland over een mogelijke wet die hulp bij zelfdoding voor ouderen met een voltooid leven mogelijk zou maken, is nog volop gaande.

De verschillende perspectieven in dit debat weerspiegelen uiteenlopende ethische, medische, juridische en maatschappelijke opvattingen. Voorstanders benadrukken het belang van zelfbeschikking en waardigheid, terwijl tegenstanders wijzen op risico's voor kwetsbare ouderen en de mogelijke negatieve beeldvorming over ouderdom.

Wat duidelijk is, is dat de doodswens bij ouderen vaak voortkomt uit complexe problematiek zoals eenzaamheid, depressie en verlies van zingeving. Een eenzijdige focus op het faciliteren van levensbeëindiging doet geen recht aan deze complexiteit. Een brede maatschappelijke aanpak, gericht op het verbeteren van de kwaliteit van leven van ouderen, blijft essentieel.

Terwijl het politieke en maatschappelijke debat voortduurt, is het belangrijk dat iedereen die met dit onderwerp te maken krijgt, toegang heeft tot evenwichtige en betrouwbare informatie. Alleen zo kunnen we als samenleving tot weloverwogen keuzes komen over deze fundamentele levensvragen.

Veelgestelde Vragen over Voltooid Leven